کهگیلویه و بویراحمد یکی از استان های جنوب غربی ایران با وسعتی نزدیک به یک درصد مساحت کشورمان، سرزمینی کوهستانی است که بیشتر شهروندان آن با گویش لری سخن می گویند، در دهه های اخیر به دلیل تغییر ساختار زندگی، گسترش شهرنشینی و افزایش زیرساخت های ارتباطی نحوه سخن گفتن ساکنان استان تغییر یافته و تاکنون اطلس کاملی که همه واژگان لری این منطقه در آن بررسی شده باشد تدوین شده و خطر فراموش شدن برخی اسامی و واژگان زیاد است.
کارشناسان حوزه زبان شناسی اعتقاد دارند بخش زیادی از واژگانی که در محاوره های روزمره مردم کهگیلویه و بویراحمد گم شده اند ابزار مورد استفاده ساکنان هستند که با پیشرفت تکنولوژی کاربرد آنان تقریبا به صفر رسیده است.
صاحب نظران حوزه زبان و ادبیات فارسی نیز بر این باور هستند گویش لری بخش مهمی از هویت مردم کهگیلویه و بویراحمد است که پیشگیری از فراموشی شمار زیادی از واژگان آن نقش مهمی در زنده ماندن این بخش از فرهنگ غنی مردمان قوم لر دارد.
آنان تاکید می کنند که با توجه به روند زندگی و ارتباط های نسل امروز با زبان های دیگر کاهش کاربرد واژه های دیگر دور از انتظار نیست و ضرورت دارد برای مستند سازی گویش لری کهگیلویه وبویراحمد چاره اندیشی شود.
لری یک شاخه از گویش های جنوب غربی ایران است ،گویش لری جنوب غربی ایران سه زیرشاخه شامل گویش لرستانی، بختیاری و لری جنوبی دارد که لری کهگیلویه ای ها، بویراحمدی ها و ممسنی ها از شاخه جنوبی آن هستند.
دهخدا اعتقاد دارد ، لر نام عشیره ای بزرگ از عشایر کرد است و در لغت نامه اش برای تعریف لر (و یا لور) نوشته است:'گروهی از اکراد در کوه های میان اصفهان و خوزستان و این نواحی بدیشان شناخته آید و بلاد لر خوانند و هم لرستان و لور گویند.
ضرورت توجه به پویایی گویش لری
افضل مقیمی، پژوهشگر کتاب واژه های لری بویراحمدی می گوید که گویش لری مردم این دیار ریشه در تاریخ ایران زمین دارد و بخشی از هویت آنان است و نباید از کنار فراموشی برخی واژگان آن به راحتی گذشت.
او تاکید کرد: نیاز است تا برای ماندگاری واژه های در حال فراموشی و ریشه یابی کلماتی که در آستانه فراموشی هستند از زمان گذشته تا به امروز یک اطلس تهیه شود.
وی با اشاره به اینکه زنده ماندن گویش لری به عنوان یکی از لهجه های فارسی میانه نیاز به همت خانواده ها و مسئولان دارد افزود: طرح تهیه اطلس گویش لری استان کهگیلویه و بویراحمد چند سال پیش تقدیم استاندار وقت شد اما به دلیل نبودن اعتبار عملیاتی نشد.
این پژوهشگر تاکید کرد: براساس برآوردهای انجام شده، آن طرح به ۶۰۰ میلیون تومان اعتبار نیاز داشت و ۲۰ نفر باید کار جمع آوری واژگان در مناطق مختلف استان را بر عهده می گرفتند.
وی عنوان کرد: همچنین خانواده ها می توانند در کنار آموزش زبان رسمی فارسی گویش مادری را به فرزندان خود بیاموزند.
مقیمی با یادآوری اینکه گویش های سایر اقوام ایرانی زنده و پویاتر از گویش لری کهگیلویه و بویراحمد هستند عنوان کرد: خانواده ها نقش مهمی در زنده ماندن گویش لری در زبان محاوره مردمان این استان دارند.
اهمیت حفظ واژگان رو به فراموشی
یک استاد بازنشسته زبان و ادبیات فارسی که در خصوص واژه شناسی گویش لری پژوهش کرده می گوید: دلیل اصلی به فراموشی سپرده شدن بسیاری از واژگان تغییر شیوه زندگی و از بین رفتن برخی ابزار است.
خانی محرابی تاکید کرد: به عنوان مثال برخی وسایل کشاورزی سنتی به دلیل جایگزینی وسایل جدید ضرورتی به استفاده حتی در روستاها هم ندارند.
چند اسمی که کاربرد آنان کاهش یافته
اَوسَه به معنای وسیله چوبی چهار شاخ که برای جدا کردن گندم و جو از کاه در خرمن استفاده می شود،دَستاس، آسیابی کوچک برای خرد کردن و نیم دانه کردن غلات و مواد مختلف استفاده می شود که شامل دو سنگ مدور (یکی ثابت و یکی متحرک) که بر روی هم قرار میگیرند. دستگیره ای چوبی دارد و آن را با دست می چرخانند.
اَوشا (هوشا) به معنای حصاری که از شاخ و برگ درخت می سازند برای محل استراحت احشام خصوصا در تابستان استفاده می شد از دیگر واژگانی است که کارکرد خود را از دست داده است.
اَرزِن: نوعی بادام کوهی با ساقه تَرکه ای که علاوه بر ثمر آن، از ساقه آن نیز برای چوبدستی و چماق استفاده می شد.
وی اضافه کرد:حفظ واژگان تنها برای گفتن و شنیدن نیازهای روزمره نیست بلکه کلیت هویت قومی و محلی این بخش از ایران زمین به این واژگان وصل است.
محرابی عنوان کرد:کتاب فرهنگ واژه های لری بویراحمدی یکی از منابع موجود به منظور آگاهی از واژگانی است که پیش از این در شهرستان بویراحمد کاربرد داشته و اکنون نشانی از آن نیست اما به دلیل پراکندگی سکونتگاه های روستایی واژگان زیادی در نقاط مختلف مثل دیل شهرستان گچساران و دیگر نقاط استان در حال فراموشی است .
وی افزود: اثر ارزشمند کتاب فرهنگ واژه های لری بویراحمدی به همت شماری از اعضای هیات علمی کهگیلویه و بویراحمد جمع آوری، بررسی و تحلیل شده است.
وی عنوان کرد: افضل مقیمی، دکتر محمدهادی خالق زاده، جبار مقیمی و دکتر جلیل نظری از جمله پژوهشگرانی هستند که برای تدوین این کتاب تلاش کرده اند.
محرابی تاکید کرد: با توجه به وجود واژگان متفاوت در سایر نقاط نیاز است تا یک اطلس گویش لری برای تمام نقاط استان تدوین شود.
این استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گچساران اضافه کرد:گویش لری همچون زبان فارسی امروزی یکی از زیرشاخه های پارسی میانه است و واژه های آن همانندی و هم ریشه ای بسیاری با فارسی دارد.
وی معتقد است: ریشه این گویش مانند زبان فارسی به پارسی میانه یا پهلوی ساسانی و از طریق آن به پارسی باستان که زبان هخامنشیان بود بر می گردد.
نگاهی به چند واژه لری با معنای فارسی آنان
اِشکَفت= غار،اِشکهسَن= شکستن، خرد شدن، دریده شدن توسط حیوان درنده،اِشکنادَن= شکستن، از بالا به پایین سرازیر شدن،اَفتَو زَنون = هنگام طلوع آفتاب،اَفتَو وّ دل کسی زدن،به آرزو رسیدن، به کام دل رسیدن،اُفتین = آستین،فوت میکرد،اَلازَه = خاص و ممتاز،اِلفیچ = افلیج، فلج،اّلمانی= سنجاق قفلی،(ساخت کشور آلمان)،
اِلمورد = اِرمود، اّمرود، گلابی وحشی،اّنگُچ= واحد اندازه گیری حد فاصل میان انگشت اشاره و انگشت شست،اَنگوش کردن = مراقبت کردن،اَنون داشتن= مراقب چیزی بودن،اَنگِشت= زغال سوخته،آخون کردن:=خرمن کوبی،آربیز= آردبیز. نوعی الک ،آسونگَکی =سنگدان مرغ و پرنده،اَوسَن= آبستن،اَنگِلَه=چهارگوشه مَشک،اَوسار=افسار،آراسَه= آراسته، آماده،اِرِسی= نوعی کفش پلاستیکی،اَزیکارَی= عمداً، از روی قصد و غرض،اُشتَو: =شتاب و عجله.آلات= پارچه کهنه،اَنجَه انجَه = تکه تکه،اُمبلا= این دفعه، این بار، اَور= ابر.
اهمیت و راهکار حفظ گویش لری کهگیلویه و بویراحمد
از آنجا که هر قوم و ملتی دارای زبان مختص خود هستند که از آن به عنوان میراث فرهنگی یک کشور یاد می شود استان کوچک کهگیلویه و بویراحمد نیز به دلیل پراکندگی، اقلیم های بسیار متنوع و سابقه تمدن و فرهنگ کهن، دارای سرمایه ارزشمندی از جنس این میراث گرانسنگ است.
بررسی ها نشان می دهد نبض گنجینه گویش محلی لر به عنوان دریچه ای رو به قصه ها، ضرب المثل ها و خاطرات یک ملت در قلب پیرمردها و پیرزن هایی است که شاید چند روز و چند سالی بیشتر در میان ما نباشند که این امر ضرورت توجه به راهکارهای کارشناسانه برای زنده ماندن این سرمایه فرهنگی است.
ترویج دوباره فرهنگ استفاده از این واژگان، تحقیر نکردن آن توسط خانواده ها و افراد بانفوذ، استفاده صحیح از این واژگان نیز از جمله راه هایی است که کارشناسان به آنها اشاره کرده اند.
