بی‌تدبیری و نبود تجهیزات آتش به جان زاگرس و البرز انداخت/ از آمار‌های ضد و نقیض مسئولان تا علت آتش سوزی‌ها

به گزارش «عصر دنا» آتش از هر گوشه استان، به جان جنگل‌ها و مراتع افتاده است، و تنها تا هفته اول تیر ۷۳ فقره آتش سوزی در ۸۷ درصد مساحت جنگل و مرتع استان رقم خورد، حال این سوال پیش می‌آید که علت وقوع این تعداد آتش سوزی آنهم تنها در فصل نخست سال چیست؟ در این رابطه عده‌ای ترسالی و تعدادی هم عامل انسانی را دخیل می‌دانند. در همین حال در مورد خسارات وارده براثر این آتش‌سوزی‌ها، شاهد تناقضات آشکاری بین آمار‌های اعلامی از سوی مقامات رسمی استان با ارقام ثبت شده در پایگاه اینترنتی سازمان فضایی ایران هستیم. بطوریکه در مورد آتش سوزی منطقه حفاظت شده خائیز، مسئولان استانی، محدوده دچار حریق را ۱۰۰ هکتار و خسارت وارده را ۴۰ هکتار اعلام می‌کنند حال آنکه براساس آمار مرکز پایش ماهواره‌ای زمین، مساحت محدوده دچار حریق، بیش از ۴ هزار هکتار به ثبت رسید. موضوع آتش سوزی جنگل‌ها و مراتع استان، از زوایا و ابعاد دیگری نیز قابل بررسی است؛ در همین خصوص، این سوال پیش می‌آید که علت این حجم خسارت چیست؟ و ایا در این باره، کمبود امکانات نیز اثرگذار بوده است یا خیر؟ و در ادامه، چه راهکار‌هایی به منظور پیشگیری از آتش سوزی‌ها و خسارات ناشی از آن قابل طرح است؟

ماه اول تابستان در حالی به نیمه می‌رسد که مطابق اعلام رسمی از سوی مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان، تنها از ابتدای سال جاری تا ۲۶ خرداد، تعداد ۵۴ فقره آتش سوزی در جنگل‌ها و مراتع کهگیلویه و بویراحمد اتفاق افتاد و تا هفته اول تیرماه، این رقم به ۷۳ فقره رسید. در همین رابطه «غلامحسین حکمتیان اصل» در مورد محل آتش سوزی‌ها نیز چنین عنوان کرد که بیشتر این آتش سوزی‌ها در جنگل‌ها و مراتع شهرستان‌های بویراحمد، گچساران، باشت، کهگیلویه و چرام رخ داد. بر همین مبنا از ابتدای سال جاری، جنگل‌های حفاظت شده خائیز، پارک ملی دنا، تنگ تامرادی، سپیدار و لوداب بویراحمد، دوپشته دشتروم، جنگل‌های چیتاب، دیل و آرو و دژ سلیمان گچساران و... به دفعات دچار حریق شده ، طبق برآورد‌های رسمی اعلام شده، ۵۱۰ هکتار از جنگل‌ها و مراتع استان در آتش سوخت.

 

اما، این آمار‌ها در حالی از سوی مقامات رسمی اعلام می‌شوند که در سوی دیگر، مرکز ملی پایش ماهواره‌ای زمین سازمان فضایی ایران، آمار متفاوتی را در این خصوص ارائه می‌دهد. طبق اعلام این مرکز در پایگاه اینترنتی خود، در آتش سوزی جنگل‌های لوداب در تاریخ ۶ تیر ۳۳۳ هکتار، در شهرستان دنا ۴۱۰ هکتار، در گچساران ۵۵۸ هکتار، در ارتفاعات آرو گچساران در تاریخ یکم تیر ، ۵۴۹ و در ۱۱ تیر ماه ۶۷۲ هکتار درگیر حریق شدند، اما در متفاوت‌ترین آمار، در حالیکه حسین کلانتری، استاندار کهگیلویه و بویر احمد و همچنین سید اسدالله هاشمی، مدیر کل حفاظت محیط زیست استان، مصرانه سوختن تنها ۴۰ هکتار از جنگل‌ها و مراتع خائیز را اعلام می‌کنند، از سوی مرکز پایش ماهواره‌ای زمین، رقم ۴ هزار و ۹۵ هکتار اعلام شده است.

 

 

همچنین یک فعال محیط زیست، اعلام کرده که تنها در خرداد سالجاری، بیش از ۱۰ هزار هکتار از عرصه‌های طبیعی استان اعم از جنگل و مرتع، طعمه حریق شد. حال آنکه این رقم با ارقام اعلام شده از سوی مقامات رسمی اختلاف فاحش دارد و باورپذیری آمار رسمی را به چالش می‌کشد.

در همین حال، تصاویر منتشر شده از آتش سوزی جنگل‌ها و مراتع استان به ویژه منطقه خائیز، در رسانه های متعدد، سوختن درختان بلوط، بنه و... و همچنین فرار گونه‌های متعدد جانوری را به تصویر می‌کشد، اما «علیرضا اتابک»، فرماندار کهگیلویه با رد صحت تصاویر، ارتباط آنان با جنگل‌های خائیز را تکذیب کرد و هاشمی مدیر کل حفاظت محیط زیست استان، نیز در این باره گفت که هیچ درخت بلوط و بنه‌ای در آتش سوزی منطقه خائیز، آسیب ندیده و تمام ۱۶۰۰ راس کل و بز در سلامت کامل هستند.

 

اما واقعیت دردناک اینست که کمترین آسیبی که در اثر آتش سوزی‌های اخیر متوجه جانوران ساکن در این زیست بوم‌ها شده، همانا تخریب گسترده زیستگاه و منبع غذایی آنان بوده است و اگرچه طبق مشاهدات فعالان محیط زیست، پرندگان زیادی به دلیل عدم ترک لانه و تخم‌های خود در آتش سوختند و تصویر تراژدیکی را خلق کردند که دل هر دوستدار طبیعتی را به درد می‌آورد، اما تعداد زیادی از کل و بز‌های کوه‌های منطقه حفاظت شده خائیز نیز با شروع آتش سوزی از منطقه فرار کرده و به سمت حاشیه سد مارون، منطقه دیل، سوق و... پناه برده اند، و با توجه به عدم حضور محیط‌بان در این مناطق، احتمال شکار آن‌ها دور از ذهن نیست، بر همین اساس، نمی توان با قاطعیت از سلامت کامل کل و بزهای این منطقه سخن راند.

اما در ماجرای آتش سوزی‌ جنگل‌ها و مراتع استان، از این وقایع تاثر و تاسف برانگیز کم نبود. چراکه شاهد بودیم همزمان با زنده زنده سوختن درختان و جانوران این مناطق در آتش بی تدبیری، درگیری لفظی و اتهام‌زنی بین اعضای ستاد مدیریت بحران و دامن زنی نماینده مجلس به این اختلافات بی موقع، روند اطفای حریق را تا حدودی مختل و موج شدیدی از انتقادات را متوجه مقامات استانی کرد.

واقعه تاثر برانگیز دیگر اینست که هکتار‌ها زمین سوخته و حتی جان از دست رفته نیز محصول همین شانه خالی کردن ها بود. در عملیات اطفای حریق جنگل‌های دیل گچساران بود که «البرز زارعی کوهسرک» جوان کوهنورد و عاشق طبیعت، جان خود را در راه دفاع از زاگرس از دست داد، اما این هم آخر تلفات انسانی نبود، چرا که در آتش سوزی‌های اخیر استان، ده‌ها نفر نیز دچار مصدومیت شده اند. حال این سوال مطرح می‌شود که دلیل وقوع تعداد قابل توجهی آتش سوزی در جنگل‌ها و مراتع استان آنهم تنها در فصل نخست سال چیست؟

گمانه زنی‌های زیادی در مورد علت آتش سوزی‌ها مطرح بوده و هست، در این رابطه، تعدادی از مسئولان استانی، وقوع این تعداد آتش سوزی را محصول زمستان پر بارش گذشته می‌دانند و معتقدند با توجه به بارش‌های خوب زمستان گذشته، علوفه و گیاهان زیادی در مراتع رویش کرده بودند که با آغاز فصل گرما، این علوفه خشک شده به خرمنی مبدل گشت که با کوچکترین جرقه آتش، مستعد شعله ور شدن و زبانه کشیدن است.

البته در این باره ما شاهد آن بودیم که تعداد قابل توجهی از این آتش سوزی‌های سریالی در فصل نخست سال که احتمالا هنوز بخش زیادی از این علوفه‌ها خشک نبودند، رخ داد. بر همین اساس صحت ادعای فوق به دیده تردید نگریسته می‌شود.

گرمی هوا نیز در این میان از سوی تعدادی از مسئولان و کارشناسان، عامل آتش سوزی، عنوان شد، اگر چه این دلیل در نگاه اول قانع کننده بنظر می‌رسد، اما نباید فراموش کرد که این مورد تنها می‌تواند یک علت ناقصه باشد، و در واقع در این زنجیره، حلقه گمشده، همان عامل انسانی است که بار‌ها در حین فرار از محل آتش سوزی رویت شد.

گفتنی است، اگرچه در عملیات اطفای حریق، نیرو‌های مردمی و داوطلبی حضور داشتند که با کمترین امکانات و بدون هیچ توقعی با جان و دل، دوشادوش سپاه پاسداران، بسیج، دستگاه‌های عضو ستاد بحران، جنگلبانان، محیط بانان و سایر تشکل‌های مردم نهاد در برابر آتش مقاومت نموده و صحنه زیبایی از وحدت و همدلی را ثبت کرده اند، اما در همین حال مهمترین عامل به آتش کشیدن جنگل‌ها و مراتع استان نیز، عامل انسانی است. بطوریکه مطابق اعلام «حسین کلانتری » استاندار کهگیلویه و بویراحمد، ۹۰ درصد علل آتش سوزی جنگل‌ها و مراتع، عامل انسانی است. در واقع خالقان جهنم جنگل ها، همان انسان‌هایی هستند که اگر نگوییم به طور عمد، لااقل از روی بی احتیاطی توام با بی مسئولیتی، موجب شعله ور شدن آتش در بستر مراتع می‌شود. انسانی که بی محابا ته سیگار روشن، بطری‌های شیشه‌ای و پلاستیکی و صد‌ها شئ براق و مستعد ایجاد آتش را در طبیعت از خود به جا می‌گذارد و حلقه آتش را تکمیل می‌کند.

در نمایش بلوط سوزی اما، بشر به گونه‌ای دیگر نیز ایفای نقش می‌کند. انسان‌هایی که با گذشت صد‌ها سال هنوز هم کینه شتری اجدادشان را نسبت به دیگر طایفه‌ها و خاندان به ارث می‌برند؛ و بر سر اراضی خود به طور مداوم درگیر جنگ‌های سرد و گرم هستند و آتش دشمنی آن‌ها دامنگیر طبیعت نیز می‌شود. بنا به گفته مسئولان، آتش سوزی خائیز ، در اثر درگیری دو دامدار بر سر مراتع و اراضی شروع شد؛ و با آتش زدن اراضی محل اختلاف، آتشی را برافروختند که ۶ روز تمام، خائیز را در شعله‌های خود سوزاند و خاکستر کرد. انسان‌هایی که انتقام اجداد، محرومیتشان را از طبیعت و بلوط مقدسی که به گفته پدر بلوط ایران (مظفر افشار) در سال‌های قحطی ۱۳۲۰ ایران، ناجی جان مردم استان و استان‌های زاگرس نشین و همجوارانشان بود، به تمامی می‌گیرند.

البته در ارتباط با آتش سوزی جنگل‌ها و مراتع استان، تاکنون ده‌ها نفر از جمله دو دامدار مذکور دستگیر و تحویل مراجع قضایی شدند و شاهرخ کناری فرماندار بویر احمد نیز در همین خصوص گفت که برای آن‌ها پرونده تشکیل شده است؛ با این وجود، اگرچه به گفته مقامات قضایی استان، تعمدی یا سهوی بودن عمل تعدادی از افراد شناسایی و دستگیر شده، هنوز محرز نیست، اما براساس ماده ۶۷۵ قانون مجازات اسلامی، آتش افروزی عمدی در جنگل‌ها و خرمن یا هر نوع محصول زراعی، اشجار، باغات و مزارع، حبس از دو تا پنج سال را به دنبال خواهد داشت. البته متاسفانه شواهد چنین حکایت دارد که، این ماده از قانون به طور جد و بدون اغماض تاکنون اجرا نشده است، چرا که اگر غیر از این بود، در حال حاضر ما شاهد تکرار این رخداد‌ها نبودیم.

در ماده ۴۷ قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل‌ها و مراتع نیز، مجازات آتش افروزی عمدی در جنگل‌ها از ۳ تا ۱۰ سال حبس ذکر شده است. همچنین مواد ۴۵ و ۴۶ همین قانون نیز برای آتش افروزی در درختان و مراتع حبس‌های تادیبی از ۲ و ۳ ماه تا یکسال و همچنین جرایم نقدی را در نظر گرفته است، اما این نگرانی وجود دارد که بانیان این آتش سوزی‌ها با استفاده از نفوذ آشنایان خود در سازمان‌های قضایی و دیگر دستگاه‌های ذیربط، از زیر چنین حبس‌ها و جرایم نقدی شانه خالی کرده و بدور از چشم افکار عمومی از چنگال قانون به سلامت بگریزند.

در این باره گفته می‌شود، با توجه به اینکه علوفه‌های مراتع در فصل گرما خشک می‌شود، در صورت بروز آتش به سرعت سوخته و مسیر را برای تاخت و تاز شعله‌های آتش باز می‌کند. اما این یک روی سکه است، چراکه بنا به گفته تعدادی از مسئولان، نیرو‌های حاضر در عملیات اطفای حریق و دیگر شاهدان عینی، آنچه باعث برجای گذاشتن این حجم خسارات شده، در وهله اول کمبود امکانات و تجهیزات است. در همین رابطه مسئولان و دستگاه‌های ذیربط از افزایش تجهیزات و دستگاه‌های دمنده، آتش کوب‌ها و کپسول‌های اکسیژن و... خبر می‌دهند حال آنکه با توجه به شرایط مراتع استان و صعب العبور بودن کوه‌های آن، وجود بالگرد و کانادایر جهت اطفای صحیح و سریع حریق ضرورت دارد. البته جای تعجب نیست که چنین امکاناتی تا کنون به استان تعلق گرفته نشد، چرا که در کشور ایران چنین امکاناتی اصولا هرگز جزء اولویت‌ها نبوده است.

بار‌ها مقامات مسئول استانی، کمبود امکانات و تجهیزات اطفای حریق را به گوش مسئولان کشوری رسانده اند و البته  در این باره، هرگز تغییر فاحشی در اعتبار تخصیصی به منظور حفاظت از جنگل‌ها یا تجهیز سازمان‌های متولی اطفای حریق جنگل‌ها اتفاق نیفتاد. در واقع بهنگام بروز آتش به جای آنکه از تجهیزات مناسب اطفای حریق استفاده شود، مردم با ابتدایی‌ترین وسایل از جمله بیل و کلنگ و شاخه‌های سبز درختان به جنگ آتشی می‌روند که نعره‌های حریف طلبانه اش تا کیلومتر‌ها دور‌تر می‌رود.

 

در همین رابطه اگر چه شرایط استان اقتضا می‌کند، در صورت بروز آتش سوزی جنگل‌ها و مراتع استان، نیرو‌های مجهز اطفای حریق، سریعا با استفاده از بالگرد و هلی کوپتر به نزدیک‌ترین محل به آتش سوزی منتقل شوند، اما شاهد آن هستیم که مردم به ناچار باید برای رسیدن به منطقه دچار حریق، بعضا چند روز، پیاده روی کرده؛ و تنها در صورت خروج کنترل آتش از دست تمامی نهاد‌ها و دستگا‌های متولی، آنهم طی یک روند زمانبر، بالگرد ارتش، سپاه، شرکت نفت و گاز گچساران یا هلال احمر به منطقه اعزام می‌شود؛ و بار‌ها اثبات شد که تا این روند بروکراتیک طی شود، کار از کار گذشته و باعث می‌شود کنترل بیش از پیش از دست خارج شده و روز‌های متوالی، جنگل و مراتع در آتش بسوزد.

همچنین به رغم اینکه مطابق تبصره ماده ۴۷ قانون حقاظت و بهره برداری از جنگل‌ها و مراتع، کلیه مامورین دولتی اعم از لشکری و کشوری و شهرداری‌ها موظف به کمک در اطفای حریق جنگل‌ها و مراتع  هستند، اما ما شاهد آن هستیم که در آتش سوزی اخیر جنگل‌های بین استانی خائیز، مقامات و مسئولان استان‌های ذیربط، به جای همکاری سریع و مشترک در راستای اطفای حریق و کاهش خسارات وارده، توپ مسئولیت را به زمین دیگری می‌اندازند و در واقع آتش سوزی را به محل بحثی برای افشای اهمال کاری و بی مسئولیتی یکدیگر تبدیل می‌کنند. گویی که این مقامات مرز مسئولیت خود را بر مرز‌های استانی مضاعف می‌کنند تا دستاویزی بسازند و از زیر مسئولیت سوختن هکتار‌ها جنگل و مرتع، شانه خالی کنند.

در سوی دیگر میدان کسانی هستند که صدای جنگل سوخته می‌شوند و در مجلس شورای اسلامی طنین انداز می‌اندازند، اما واکنش به فریادخواهی آنان، دور از انتظار است. در همین رابطه، نماینده مردم کهگیلویه، سید محمد موحد، در مجلس شورای اسلامی از نبود امکانات و تجهیزات اطفای حریق گلایه کرده، اما ظاهرا از منظر مسئولان کشوری هنوز هم به مرز هشدار نرسیدیم، چرا که در توصیه عجیب عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط زیست کشور آنچه به چشم می‌آید، خود از عدم نگرانی مقامات ذیربط در خصوص آتش سوزی‌های اخیر کشور حکایت دارد.

 

اگرچه«عیسی کلانتری» خود اذعان دارد، تنهادر طول یکماه، ۹۹۰ هکتار جنگل و مرتع از کشور در آتش سوخت، اما معتقد است، نباید مسئله را به گونه‌ای جلوه داد که انگار همه کشور می‌سوزد؛ و البته در واقع این ضعف استان‌های زاگرس نشین کشور در مهم انگاری و شناساندن ارزش واقعی پوشش گیاهی و جانوری این رشته کوه به مقامات مسئول کشور را به اثبات می‌رساند.

کوه‌های زاگرس و استان چهار فصل کهگیلویه و بویراحمد، رویشگاه صد‌ها گونه گیاهی بی نظیر و ارزشمند اعم از بلوط، بنه، بادام کوهی، انجیر وحشی، زالزالک، کیکم، ارژن و...همچنین درختچه های کوچک و گیاهان دارویی است که آتش سوزی جنگل و مراتع می‌تواند برای همیشه ما را از این گنجینه محروم سازد. درخت بلوطی که هم اکنون در حال سوختن است یا بعضا برای تولید ۴ گونی زغال به ارزش مجموعا ۱۲۰ هزار تومان صرف می‌شود، مطابق گفته کارشناسان، ارزش اکولوژیکی حدود یک میلیارد تومان دارد. در حالی که این ارزش هرگز نتوانسته در تخصیص بودجه برای حفاظت از آن موثر باشد.

پوشش گیاهی رشته کوه زاگرس، درختان و گیاهانی هستند که متاسفانه از ظرفیت‌های بالای صنعتی و تجاری آن‌ها هیچ گونه استفاده بارزی نمی‌شود و البته بعضا حتی آگاهی هم در مورد این فواید و قابلیت‌ها در بین عموم مردم وجود ندارد و عمده پوشش گیاهی این محدوده، خوراک دام می‌شود. می‌توان با توجه به شعار سال که جهش تولید، اعلام شده است، از میوه درخت بلوط برای جایگزینی خوراک دام و طیور که با قیمت بالا و ارزبری فراوان به کشور وارد می‌شود، استفاده کرد.

در همین رابطه در تازه‌ترین اخبار بازار ملتهب مرغ، موضوع افزایش قیمت خوراک به عنوان یکی از دلایل افزایش قیمت مرغ مطرح شد، در حالیکه با استفاده از ظرفیت‌های بالقوه میوه درخت بلوط و سایر گونه‌های گیاهی که در زاگرس ریشه دوانیده اند و با تکیه بر تولید داخلی و بومی می‌توان این مشکل را مرتفع ساخت. از سویی در صورت تحقق این امر، ارزش میوه درخت بلوط به مردم استان‌های زاگرس نشین نیز شناسانده می‌شود و آن‌ها نیز در حفظ درخت صبور بلوط خواهند کوشید و فلسفه خلقت درخت بلوط در زاگرس را به نان کلگ و خوراک دام و زغال برای کباب منحصر نخواهند دانست؛ و در خانه مردم روستانشین استان، شاهد ده‌ها گونی از پیکر‌های سوخته درختان بلوط نخواهیم بود.

چه باید کرد؟

با توجه به کوهستانی و صعبالعبور بودن اکثر مناطق استان و همچنین کمبود امکانات و تجهیزات و فرارسیدن فصل تابستان که احتمال بروز آتش را چنیدین برابر می کند، باید شعار «پیشگیری بهتر از درمان است» را سرلوحه کار قرار داد. بطوریکه ضروریست ضمن تجهیز استان به بالگرد اطفای حریق، دیده بانان زیادی را برای پایش مداوم جنگل‌ها و مراتع به کار گرفت تا در صورت بروز آتش سوزی در سریعترین زمان ممکن، به نهاد‌های متولی اطفای حریق، اطلاع داده و جلوی انتشار گسترده آن و خلق هکتار‌ها جنگل سوخته گرفته شود. در همین رابطه، حسین کلانتری به تازگی اعلام کرد که یک فروند بالگرد اطفای حریق به شهرستان‌های بویراحمد و دنا اختصاص یافت و همچنین تعداد دستگاه‌های دمنده جهت اطفای حریق نیز تا پایان سال به ۳۰۰ دستگاه خواهد رسید و علاوه بر این، استاندار نوید داد که برای آموزش و تجهیز پایگاه‌های مقاومت، شورا‌های اسلامی و دهیاری‌ها به تجهیزات اطفای حریق، برنامه ریزی‌هایی صورت گرفته است و تغییراتی در راه است، حال باید منتظر بود و دید که این وعده‌ها تا چه میزان تحقق خواهند یافت.

از طرفی، مطابق پیشنهاد هژیر کیانی دبیر انجمن دوستداران طبیعت و محیط زیست استان خوزستان، باید دولت و مجلس یک برنامه جامع نجات بخشی را برای زاگرس در دستور ویژه کار خود قرار دهند تا بهنگام بروز بحران، بتوان به موقع و سازمان‌یافته اقدام کرد.

همچنین در راستای سیاست‌های کلی محیط زیست در سند ملی حفاظت از محیط زیست و مطابق فرمایش رهبر معظم انقلاب در این سند، ضروریست که سطح آگاهی، دانش و بینش زیست محیطی جامعه افزایش یابد، برای تحقق این مهم، انتظار می‌رود، با استفاده از ابزار و نهاد‌های آموزشی همچون رسانه ها، مدارس، دانشگاه ها، خانواده‌ها و...، ارزش جنگل‌ها و مراتع به مردم شناسانده شود و همچنین با اجرای طرح «هر دانش آموز یک بلوط» که در بعضی از استان‌های همجوار نیز پیشنهاد و اجرایی شد، گام مثبتی در مسیر احیای جنگل های سوخته برداشت. البته در این باره، هدایت‌الله آویزش، رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری کهگیلویه گفت که مقرر شده است، 150 هزار نهال سردسیری از گونه های بلوط، زبان گنجشک، گلابی وحشی، بنه و زالزالک که هم اکنون در حال رشد هستند، از اسفند ماه سال جاری در جنگل های زاگرس از جمله مناطق خائیز، دیل و خامی کاشته شوند. با توجه به این وعده مهم، می توان از دانش آموزان و دانشجویان نیز در این مسیر کمک گرفت، و ضمن احیای جنگل ها به فرهنگ سازی در خصوص بزرگداشت طبیعت نیز جامه عمل پوشاند.

و در پایان اینکه، باید مجازات سنگینی برای باعث و بانیان آتش افروزی جنگل‌ها در نظر گرفته شود و ضمن اعلام این مجازات به افکار عمومی، روند اجرایی مجازاتشان با جدیت دنبال شود تا از عادی سازی جرم اتش زدن جنگل‌ها و مراتع  در جامعه پیشگیری شود.

 

ارغوان قاسمی مهر