در سال‌های اخیر کمبود آب و خشکسالی، کاهش نزولات جوی و استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی ذخایر آب کشور را با تهدید جدی روبه‌رو کرده است.
کشور ایران در نواحی خشک و نیمه خشک واقع شده و به همین دلیل میزان تبخیر و تعرق آب سه برابر میانگین بارندگی کل کشور و یک سوم میانگین جهانی است، در ایران برای تولید یک کیلوگرم محصول به طور متوسط میزان 2000 لیتر آب و در کشورهای در حال توسعه برای تولید مشابه میزان 1300 لیتر آب مصرف می‌شود.
متوسط عملکرد تولید محصولات کشاورزی به شیوه مذکور در کشور رضایت بخش نبوده و بهره‌وری آن در مقایسه با سایر کشورها پایین است و حدود 90 درصد از منابع آب ایران در صنعت کشاورزی مصرف و هدر رفت آن در این بخش حدود 67 درصد است.
استان کهگیلویه و بویراحمد با داشتن 10 درصد روان‌آب‌ها و منابع آب‌های سطحی کشور با کمبود و قطعی آب روبه‌رو بوده که این وضعیت برای استان به خصوص شهر یاسوج به عنوان یک شهر توریستی در دامنه قله دنا که در فصل تابستان با تنش آبی شدید مواجه بوده و به صورت سهمیه‌بندی در شهر توزیع میشد.
از طرفی در هیچ گوشه‌ای از شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد مردم به صورت 24 ساعته در فصول گرم سال از نعمت آب برخوردار نبودند.
با توجه به اهمیت و نقش آب، منابع آبی، تاثیرگذاری بر فعالیت‌های اقتصادی و کشاورزی، اجتماعی، امنیتی و زیست محیطی گزارش تحلیلی بررسی وضعیت انتقال آب از «منطقه دشت روم بویراحمد به سد شاه قاسم یاسوج» و اقدامات صورت گرفته توسط شرکت آب منطقه‌ای در سال‌های اخیر در دستور کار قرار گرفت.
سیمای کلی کهگیلویه و بویراحمد در بخش آب
استان کهگیلویه و بویراحمد در جنوب غربی کشور و در همسایگی استان‌های خوزستان، بوشهر، فارس، اصفهان و چهارمحال و بختیاری قرار گرفته و مساحت آن به میزان 15504 کیلومتر مربع، حدود یک درصد مساحت کل کشور و جمعیت استان بر اساس آمار سال 97 حدود 734 هزار نفر است.
متوسط بارش بلندمدت استان به مقدار 632 میلیمتر تقریباً معادل دو و هشت دهم برابر میانگین کشوری به میزان 240 میلی متر است، حجم جریانات سطحی و کل پتانسیل آب تجدیدپذیر استان به صورت میانگین به میزان 8373 میلیون مترمکعب معادل 8 درصد کل پتانسیل منابع آب تجدیدپذیر کشور است.
تعداد سدهای در حال بهره‌برداری استان شامل دو سد کوثر و سد شاه قاسم با ظرفیت 586 میلیون متر مکعب نزدیک 7 درصد آب تجدیدپذیر استان است، حدود 93 درصد از آب مصرفی در استان مربوط به بخش کشاورزی، 5 درصد شرب و 2 درصد مربوط به بخش صنعت است.
رودخانه‌های بزرگ استان به تعداد 6 شاخه شامل بشار و‌کبگیان سرشاخه اصلی رودخانه کارون، مارون سرشاخه اصلی رودخانه جراحی، خیرآباد و زهره سرشاخه رودخانه هندیجان و رودخانه سمه است.
در سال‌های اخیر در مناطق مختلف شهرستان بویراحمد به ویژه شهر یاسوج مرکز استان کهگیلویه و بویراحمد با تنش آبی شدید روبه‌رو بوده و در برخی از ساعات شبانه روز آب برخی از مناطق به صورت نوبتی قطع میشد، از طرفی زمین‌ها و دشت‌های مستعد کشاورزی استان به دلیل عدم دسترسی به آب کافی و پایدار از راندمان و بهره‌وری لازم برخوردار نبوده و بخش صنعت نیز از طریق خطوط انتقال شهری و منابع زیرزمینی تامین می‌شود که احداث و بهره‌برداری از طرح‌های مهار روان‌آب‌ها یکی از راه های برون رفت از وضعیت فعلی ارزیابی می‌شود.
نیازسنجی طرح با توجه به میزان نزولات جوی در محدوده انتقال آب به سد
استان کهگیلویه و بویراحمد بر اساس مقیاس بلند مدت با بارش تقریبی معادل 632 میلیمتر پس از استان‌های گیلان و مازندران در رتبه سوم قرار دارد و بر اساس داده‌های هواشناسی میزان بارش بلندمدت حوضه آبریز رودخانه دشتروم و بالادست سد شاه قاسم به صورت میانگین 800 میلیمتر است.
باتوجه به قرار گرفتن منطقه دشتروم و همچنین شهر یاسوج در ارتفاعات، تغییرات اقلیم و الگوی بارش از برف به باران، سیلاب‌های لحظه‌ای، کاهش روان آب‌ها در فصول گرم سال و نیاز شدید به این مایع حیاتی در بهبود ذخیره آب مورد نیاز اراضی پایین دست سد و اطمینان از تامین آب کشاورزی در فصول گرم سال، بهبود وضعیت منابع آب زیرزمینی و بهبود شرایط فعلی سد شاه قاسم از منظر توریستی و گردشگری، استفاده در اطفاء حریق‌های کوهستانی به صورت هوایی با بالگرد، خط انتقال آب به سد شاه قاسم یاسوج اهمیت داشته و از ضروریات و پیش‌نیازهای توسعه شهر یاسوج است.
بررسی مطالعات پروژه انتقال آب از رودخانه دشتروم به سد شاه قاسم
مطالعات اولیه انتقال آب از رودخانه دشتروم به سد شاه قاسم در سال 1388 قبل از ابلاغ تخصیص آب از طرف وزارت نیرو و توسط شرکت های مهندسین مشاور شروع شد که هدف آن بهبود و اطمینان از تامین آب کشاورزی در فصول گرم سال، تقویت وضعیت منابع آب زیرزمینی و بهبود شرایط فعلی سد شاه قاسم از منظر توریستی و گردشگری با در نظر گرفتن دبی انتقال در حدود یک متر مکعب در ثانیه بوده است.
با وجود گذشت 12 سال از مدت زمان شروع عملیات اجرایی تاکنون نتیجه مطالعات موضوع تخصیص سهمیه آب شرب و کشاورزی به شهر یاسوج و منطقه دشتروم قطعی نشده است.
گفتنی است برای اجرای نمودن این پروژه تعداد هفت فقره قرارداد از سال 1388 تا پایان سال 1396 منعقد گردیده که تعداد سه فقره از قراردادهای مذکور ارتباط موضوعی با پروژه یادشده نداشته است.
علی رغم بازنگری پروژه در چند مرحله تاکنون تمام ابعاد موضوع شامل مسائل اجتماعی، معارضات محلی و بار مالی ناشی از خسارت احتمالی به صورت کمی و دقیق پیش‌بینی و مشخص نشده است.
مطالعات زیست محیطی پروژه
در راستای مطالعات توسط مهندس مشاور، سنجه‌ها و عوامل زیست محیطی اجرای پروژه در انطباق با الزامات و استانداردهای مورد نظر بر محیط زیست منطقه مورد مطالعه قرار نگرفته است.
مطابق رسیدگی های به عمل آمده اگرچه در سال شروع پروژه در سال 88 اخذ مجوزات زیست‌محیطی الزامی نبوده، اما شرکت آب منطقه‌ای پس از سال 1390 در راستای تحقق اصل 50 قانون اساسی، مواد 32 قانون برنامه چهارم، بند الف ماده 192 قانون برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی و مصوبه شماره 45880/144479 مورخ 20 مهر ماه 90 شورای عالی حفاظت محیط زیست نیز نسبت به تهیه گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی و مطالعات امکان سنجی و مکان یابی بر اساس ضوابط مصوب شورای عالی حفاظت محیط زیست توسط مشاور ارسال به وزارت نیرو تا زمان تهیه گزارش اقدام به عمل نیاورده است.
وضعیت تخصیص آب با صدور مجوز توسط وزارت نیرو
با توجه به خشکسالی های متوالی، کاهش آورد حوزه آبریز سد شاه قاسم و با توجه به درخواست کشاورزان اراضی پایین دست سد، این پروژه پس از انجام مطالعات اولیه توسط مهندسین مشاور زاینده آب به منظور مهار سیلاب رودخانه دشتروم و تامین آب سد شاه قاسم در فصل زمستان از سال 1388 اجرایی گردید.
برای انتقال آب از رودخانه دشتروم به سد شاه قاسم صرفاً مطالعات اولیه با اخذ کد اجرایی از سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان صورت گرفته و وضعیت تخصیص آب شرب و کشاورزی شهر یاسوج و محدوده دشتروم از پروژه معنون همچنان بلاتکلیف بوده و مجوز مربوطه از وزارت نیرو اخذ نشده که این موضوع در بلندمدت احتمال بروز چالش و تهدیدهای اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.
هم اکنون پیشرفت فیزیکی پروژه 10 درصد بوده و بخش‌های عمده‌ای از آن علیرغم گذشت بیش از 12 سال هنوز آغاز نشده و تکمیل آن نیازمند عبور از مسیرهای مختلف از جمله راه و جاده، مناظر طبیعی، کوه، تپه ها و ... بوده که مستلزم اخذ مجوزهای لازم در خصوص قطع درختان جنگلی و تخریب اراضی از دستگاه‌های متولی از جمله محیط زیست، منابع طبیعی و آبخیزداری و اجازه عبور لوله در حاشیه جاده بابامیدان به یاسوج از راه و شهرسازی است که این مهم صورت نگرفته و در آینده به عنوان یکی از چالش‌های پیش‌رو محسوب خواهد شد.
وضعیت معارضات اجتماعی و میزان کفایت اقدامات دستگاه اجرایی
با توجه به اینکه در زمان اجرای شبکه آبیاری و زهکشی دشت روم، قطعه اول مسیر تملک گردیده معارضی وجود نداشته و بنابراین نیازی به رفع معارض نیست.
در قطعه دوم مسیر به طول 7 هزار متر با توجه به تراکم بالای درختان در منابع طبیعی در طول مسیر و مخالفت اداره کل منابع طبیعی استان پروژه مورد بازنگری قرار گرفته و مسیر عبور خط انتقال تغییر یافته و در حاشیه جاده بابامیدان به یاسوج عبور می‌نماید که توافقات اولیه جهت عبور مسیر در حریم جاده صورت پذیرفته که با توجه به مشکلات اعتباری و توقف پروژه، مجوز نهایی عبور در حاشیه جاده مسکوت مانده است.
وضعیت پیشرفت فیزیکی و ریالی پروژه انتقال آب از رودخانه دشتروم به سد شاه قاسم
برآورد اولیه پروژه در سال 1388 ، 23 هزار و 600 میلیون ریال با آخرین برآورد بروزرسانی شده آن در سال 1400 مبلغ 444 هزارو 189 میلیون ریال بوده است، همچنین این موافقتنامه اولیه پروژه در سال 1388 با اعتباری به مبلغ 33 و 87 میلیون ریال مبادله و در آخرین موافقتنامه متبادله سال 1400 بودجه مصوب پروژه تاکنون به مبلغ 370 هزار و 311 میلیون ریال بوده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد اطلاعات آماری برآورد و منابع اعتباری از زمان شروع پروژه تاکنون، دچار نوسان و تغییرات بسیاری گردیده است.
افزایش نرخ تورم، قیمت تمام شده مواد و مصالح و ... از زمان تهیه برآورد اولیه پروژه در سال 1388 تا زمان آخرین برآورد مندرج در موافقتنامه پیشنهادی پروژه در سال 1400 به طور مستمر مورد ارزیابی پایش به روزآوری قرار نگرفته که این موضوع باعث تطویل، نابابی فنی استهلاک و هدررفت برخی کارها و منابع بودجه‌ای گردیده است.
در بازه زمانی اجرای پروژه در مجموع تعداد 12 فقره قرارداد با مبلغ 52 هزار و 785 میلیون ریال با پیمانکاران منعقد گردیده که تعداد 8 فقره قرارداد با مبلغ 12 هزار و 250 میلیون ریال برای مطالعه، طراحی، نظارت و پشتیبانی و تعداد 4 فقره قرارداد با مبلغ 40 هزار و 535 میلیون ریال برای خط انتقال، تهیه و خرید لوله‌های پلی اتیلن با پیمانکاران بوده است.
گفتنی است 9 فقره از قراردادهای موصوف با مبلغ 45 هزار و 729 میلیون ریال معادل 87 درصد در ارتباط با اهداف و موافقتنامه‌های متبادل منعقد گردیده است.
بدون شک یکی از نکات ضعف و آسیب‌ها مربوط به بخش قراردادها، تعدد و فراوانی قراردادهای منعقده( 5 فقره) در مرحله مطالعات و نظارت پروژه بوده که شرکت آب منطقه‌ای با ارزیابی دقیق و مدیریت هوشمندانه می توانست با انتخاب پیمانکار توانمند و کننده با تضمین قراردادهای مطالعاتی و نظارت از ائتلاف زمان و هزینه‌های مضاعف جلوگیری کند.
زمان اجرای انتقال آب از دشتروم به سد شاه قاسم موضوع پروژه شماره « 1307003 و 339» و اصلاحی شماره « 40201و039 » در اولین و آخرین موافقتنامه متبادله به ترتیب 3 و یک سال برآورد شد، به طوری که پیشرفت فیزیکی پروژه در افق زمانی سال 1390 مطابق موافقتنامه اولیه در سال 1388 می‌بایست به میزان 100 درصد محقق میشد که تاکنون این امر انجام نگردیده است.
با وجود گذشت بیش از 12 سال از زمان شروع، متوسط پیشرفت فیزیکی از حیث ایجاد بند انحرافی، راه دسترسی و خط انتقال و لوله گذاری معادل 10 درصد بوده که موضوع نشان دهنده انحراف در برنامه زمانبندی و پیشرفت فیزیکی نسبت به برنامه مورد انتظار است که با فرض ادامه این روند دستیابی به اهداف مذکور در کوتاه‌مدت بعید به نظر می‌رسد.
آسیب‌های شناسایی شده
هرچند وضعیت نیازسنجی و اولویت بندی اجرای انتقال آب با رویکرد وجود منابع آب پایدار به صورت مطلوب صورت گرفته اما آسیب هایی از جمله ضعف در مطالعات اولیه، عدم اخذ مجوز و سهمیه تخصیص آب، عدم اخذ مجوزهای قانونی لازم از دستگاه‌های اجرایی ذیربط، عدم محاسبه صحیح و واقعی هزینه، عدم استفاده از روش‌های مناسب تامین مالی در قراردادهای مشاوره، مطالعه، اجرا و نظارت، افزایش هزینه‌های جانبی پروژه به دلیل طولانی شدن زمان اجرا بر این پروژه مترتب است.
پیشنهاد می‌شود شرکت آب منطقه ای نسبت به اصلاح مطالعات توجیحی، فنی و اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی، اخذ مجوز و سهمیه تخصیص آب، همکاری هماهنگی و تفاهم با دستگاه‌های اجرایی ذیربط از جمله محیط زیست، منابع طبیعی و آبخیزداری، امور اراضی، راه و شهرسازی و ... آن به منظور اخذ مجوزهای قانونی لازم را در دستور کار داشته باشد.
همچنین اصلاح و تعدیل موافقتنامه‌های متبادله و برآورد‌های مالی و زمانی به منظور دستیابی به اهداف، استفاده از روش‌های مناسب و ظرفیت‌های قانونی تامین مالی جهت تامین منابع مالی در بازه زمانی مورد انتظار، مطالعات دقیق و نظارت مناسب در قراردادهای مشاوره، مطالعه، نظارت و ...در اولویت قرار دهند.
اجتناب از شروع پروژه‌های جدید با اولویت دادن به پروژه‌های آبی و مهم از جمله انتقال آب دشتروم به سد شاه قاسم و تقویت نگهداری بانک‌های اطلاعاتی لازم و کافی در بخش‌های مالی و حقوقی شرکت آب منطقه نیز ضروری است.
